Polkowski Ignacy, pseud.: Stefan Prawdzicki, ks. Tomasz Dobszewicz, dr Fr. Reuttowicz, Autor Katedry Gnieźnieńskiej (1833–1888), ksiądz, historyk, archiwista, bibliograf. Ur. 27 VIII (wg Słownika Pracowników Książki Pol. ur. 4 III, wg nekrologu w „Nowej Reformie” 6 III) w folwarku Piaski w Zdunach (pow. łowicki). W r. 1851 wstąpił do warszawskiego Seminarium Duchownego Św. Jana. W r. 1855 rozpoczął studia w Akademii Duchownej w Warszawie, którą ukończył w r. 1858 ze stopniem kandydata teologii. Już w czasie studiów zaczął publikować w „Pamiętniku Religijno-Moralnym”. Ogłosił tam rozprawę O hymnach w brewiarzach rzymskich (S. I T. 32: 1857) oraz zamieścił obszerne omówienie kilku dzieł św. Tomasza a Kempis (S. II T. 1: 1858). Z kolei w r. 1861 u Gebethnera i Wolffa w Warszawie opublikował P. Wspomnienie o życiu i pismach ks. Karola Antoniewicza, kaznodziei, głośnego w połowie XIX wieku z kazań przeciw pijaństwu. Wyświęcony na księdza w r. 1857, pracę duszpasterską rozpoczął w r. 1858 jako wikary w Radzyminie. W r. 1859 został mansjonarzem (wikarym) w Brzezinach, w r. 1862 proboszczem w Łaznowie (pow. Brzeziny), w r. 1863, mianowany jednocześnie kanonikiem kapituły łowickiej, proboszczem w Głuchowie (pow. Grójec). Od r. 1862 faktycznie przebywał P. prawie stale w Warszawie, pełniąc obowiązki sekretarza konsystorza warszawskiego. Należał wówczas do osób blisko związanych z arcbpem Zygmuntem Szczęsnym Felińskim, był faktycznie jednym z jego sekretarzy, uważany też za jego kapelana. W l. 1861–2 nie uczestniczył w manifestacjach patriotyczno-religijnych, nie wziął też udziału w powstaniu 1863/4 r. Po wywiezieniu z Warszawy arcbpa Felińskiego i zesłaniu go w głąb Rosji, wiosną 1864, w obawie zapewne przed represjami opuścił Królestwo Polskie. Był we Francji i w Niemczech, a latem 1864 przybył do Rzymu. Nie wszedł tam w skład Bratniej Pomocy Kapłanów Polskich, kierowanej przez ks. Franciszka Malczyńskiego. Nie związał się też z wpływowymi w Rzymie zmartwychwstańcami polskimi. Wbrew nim, ale powiadamiając ich o tym, przewodniczył 30 VI 1864 kapłanom polskim, w większości byłym powstańcom, w czasie audiencji udzielonej im przez Piusa IX. Znalazłszy się później w Paryżu, P. kontaktował się tam z byłym członkiem Tymczasowego Rządu Narodowego – ks. Karolem Mikoszewskim. Nie wszedł jednak do jego Tow. Bratniej Pomocy Kapłanów Polskich, ani też nie związał się ze Stowarzyszeniem Kapłanów Polskich, założonym przez Kacpra Kotkowskiego.
W r. 1866 P. powrócił do kraju, osiadł w Poznańskiem w majątku Skórzewskich Czerniejewo (pow. Gniezno), a później w Lubostroniu (pow. Szubin). Porządkował tam zbiory archiwalne i biblioteczne po wielkopolskim bibliofilu Rajmundzie Skórzewskim. Sporządził katalog biblioteki. Rozpoczął też P. w Lubostroniu własne badania historyczne. Napisał tam jedno z podstawowych swych dzieł, Żywot Mikołaja Kopernika (Gniezno 1873), z obszerną bibliografią jego dzieł, oraz Kopernikijana czyli materiały do pism i życia Mikołaja Kopernika (t. 1–3, Gniezno 1873–5). Prace te były ważnym etapem w rozwoju badań nad wielkim astronomem. Zdaniem Karola Libelta, z którym utrzymywał stały kontakt, P. był inicjatorem uczczenia czterechsetnej rocznicy urodzin Kopernika. Wg „Nowej Reformy” w r. 1876 wydalony z Prus, krótko przebywał w Dreźnie i w r. 1877 przeniósł się do Krakowa, gdzie pozostał do śmierci. Objął tam stanowisko notariusza, archiwariusza kapituły katedralnej i bibliotekarza Biblioteki Kapitulnej, a następnie podkustosza katedry i dyrektora archiwum biskupiego. W Krakowie skupił P. swoje zainteresowania na archiwistyce, inkunabuistyce, bibliografii, dziejach Kościoła polskiego i hagiografii.
P. ogłosił ok. 60 prac naukowych, m. in.: Słów kilka o księdze Ewangelii pisanej złotymi literami na pergaminie, zwanej mszałem św. Wojciecha („Bibl. Warsz.” 1876 t. 2), Nieznany druk krakowski z XV wieku, dzieło Franciszka de Platea „Libri Restitutionum Usurarum et Excommunicationum („Rozprawy Wydz. Filol. AU”, Kr. 1880 VIII 1–14 i odb.), Jeszcze o pierwszej drukowanej książce polskiej Baltazara Opcia… („Przegl. Bibliogr.-Archeolog.” T. 3: 1882). W r. 1877 opracował i wydał własnym nakładem pierwszy w Polsce katalog inkunabułów, pt. Dwieście najstarszych inkunabułów z biblioteki kapitulnej krakowskiej od roku 1462–1500 (Kr. 1887). Zamieścił w nim także opis 49 inkunabułów z własnej biblioteki. Był bowiem P. ich kolekcjonerem i bibliofilem. Nabywał «białe kruki» bezustannie, ale podobno lubił to czynić «tanio i łatwym sposobem», często pożyczając dzieła i nie zwracając ich. Jego kolekcja kopernikanów uważana była za najpełniejszą obok kolekcji Artura Wołyńskiego we Włoszech. Zresztą po śmierci P-ego i ona tam się znalazła, włączona do księgozbioru Muzeum Kopernika w Rzymie. Prywatna biblioteka P-ego, wg katalogu sporządzonego po jego śmierci, zawierała 9 679 dzieł w 16 529 tomach. Prawie cały ten księgozbiór nabył na licytacji w Krakowie w r. 1895 Aleksander Poniński; część rękopisów natomiast zakupił wcześniej Jan Działyński dla Biblioteki Kórnickiej, kilka inkunabułów przekazał P. w testamencie bibliotece Seminarium Duchownego w Warszawie.
P. był autorem wielu cennych prac bibliograficznych. Ogłosił m. in. Zapiski bibliograficzne o bibliotekach gdańskich („Roczn. dla Archeologów, Numizmatyków i Bibliografów Pol.” 1869 odb. Kr. 1870), Skorowidz do Pamiętnika Religijno-Moralnego wydawanego w Warszawie od roku 1841 do 1862 (W. 1877), Katalog dzieł polskich teologicznych, historycznych i literatury polskiej dotyczących (Gniezno 1878). Miał też dorobek w zakresie numizmatyki, sfragistyki i dyplomatyki w czasach, kiedy tzw. nauk pomocniczych jako osobnej dyscypliny jeszcze u nas nie uprawiano. Z prac numizmatycznych można wymienić: Wykopalisko głębockie średniowiecznych monet polskich (Gniezno 1876), Wizerunki niektórych numizmatycznych rzadkości monet polskich (Kr. 1888), z dziedziny sfragistyki godna uwagi jest praca Pieczątka Sulkona kasztelana krakowskiego z 1243 r. (Kr. 1878), a z dziedziny dyplomatyki Krzysztof Stanisław Janikowski fałszerz dokumentów polskich w XVII wieku (Kr. 1870).
Szereg gruntownych, źródłowych prac poświęcił P. dziejom Kościoła polskiego. Pod pseudonimem Stefana Prawdzickiego opublikował Wspomnienie o Zygmuncie Szczęsnym Felińskim arcybiskupie metropolicie warszawskim (Kr. 1866). Pisał O dawnych granicach diecezji krakowskiej (Kr. 1878). Prowadził też badania nad pomnikami dawnej architektury i sztuki. Praca Katedra Gnieźnieńska… (Gniezno 1874) jest jedną z największych w jego dorobku. Zajmował się też ruinami na Ostrowie Lednickim (Opisy starożytnych ruin na wyspie jeziora Lednickiego, Gniezno 1876). Kilka prac poświęcił katedrze wawelskiej, jej kodeksom i wyposażeniu: Najdawniejszy kodeks pergaminowy kapituły krakowskiej (Kr. 1878), Dawne relikwiarze katedry krakowskiej (Kr. 1881), Relikwie św. Stanisława (Kr. 1881), Szkice do planu katedry na Wawelu przed 450 laty (Kr. 1887). Przygotował i ogłosił Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, Cz. 1: Kodeksy rękopiśmienne 1–228 („Arch. do Dziej. Liter.”, Kr. 1884 III i odb.). Przedstawiał w nich czas i miejsce powstania rękopisów, ich proweniencję, autorstwo, ustalał nazwiska kopistów i miniaturzystów. Jego Przewodnik dla zwiedzających skarbiec katedralny na Wawelu (Kr. 1882) doczekał się 4 wydań i był tłumaczony na język czeski, niemiecki i francuski. P. przyczynił się również do rozwoju w Polsce krytycznego piśmiennictwa hagiograficznego, przede wszystkim jako autor pracy Cześć śś. Cyryla i Metodego w Polsce według ksiąg liturgicznych i legend od końca XIII w. (Kr. 1885) oraz wcześniej, jako wydawca „Legenda miror de S. Stanislao martyre et pontifice e codice… in archivo Capituli Cathedr. Crac. asservato…” (1882), „Żywota O. Amandusa (bł. Henryka Suso) Zakonu S. Dominika z kodeksu XVI wieku…” (Kr. 1884). Wydał także dokumenty, listy i diariusze z czasów Stefana Batorego („Sprawy wojenne króla Stefana Batorego”, Kr. 1887) oraz wspólnie z Żegotą Paulim I tom „Opera omnia” (Kr. 1887) Jana Długosza. Oprócz licznych prac naukowych ogłosił wierszowany utwór Pogadanka archeologiczna (Kr. 1870), sygnowany J. P. Sporne jest autorstwo pracy Groby i pamiątki polskie w Rzymie (Drezno 1870). Zdaniem ks. A. Słotwińskiego była ona dziełem zbiorowym kapłanów polskich przebywających w r. 1864 w Rzymie. Oni wspólnie odszukiwali i opisywali pamiątki polskie zachowane w Wiecznym Mieście. P. ogłosił natomiast te opisy pod własnym nazwiskiem.
P. należał w r. 1880 do grona głównych organizatorów I Zjazdu Historyków Polskich, odbytego w czterechsetną rocznicę zgonu Jana Długosza. Opublikował też z tej okazji prace okolicznościowe, m. in. Dom Jana Długosza (Kr. 1880) i Katalog opisowy wystawy Długosza… (Kr. 1880). Uczestniczył P. również przy organizacji wystawy zabytków współczesnych Janowi III Sobieskiemu. Z okazji dwusetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej ogłosił kilka prac, in. in. Dzień zwycięstwa pod Wiedniem w Krakowie dnia 12 września 1863 r. (Kr. 1883) oraz Monety i medale, sztychy, rękopisy, dokumenta i druki na wystawie pamiątek Sobieskiego (Kr. 1884). Z kolei z okazji dziesiątej rocznicy pontyfikatu Leona XIII ogłosił P. swą ostatnią większą rozprawę Leon XIII papież i dary jubileuszowe (Kr. 1888).
P. był współpracownikiem Encyklopedii Kościelnej, członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, członkiem honorowym Tow. Archeologicznego we Lwowie, Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu. Od r. 1877 był członkiem Komisji Archeologicznej AU i kierował jej sekcją Epigrafiki polskiej, a w r. 1878 został członkiem korespondentem Wydziału Filologicznego AU. Zmarł 27 VIII 1888 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; Enc. Kośc.; Ilustr. Enc. Trzaski; Podr. Enc. Kośc.; Ptaszycki S., Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, L. 1921 s. 44, 76, 84–5; Słown. Geogr., XIV 547; Słown. Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Birkenmajer A., Rodowód krakowskiego Plateana, w: Studia nad książką, Wr. 1951; Dzieje teologii katol. III cz. 1–2; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 I–II; Mrówczyński J., Ks. Walerian Kalinka, życie i działalność, P. 1972; Ramotowska F., Rząd carski wobec manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim w latach 1860–1862, Wr. 1971; Wojtkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, P. 1928; Wyczawski H. E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński 1822–1895, W. 1975; – Feliński Z. S., Pamiętniki, Lw. 1911 II 182; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., Ks. 7, W. 1975; Kubicki, Bojownicy kapłani, Cz. I, t. III 513–14; Libelt K., Listy, W. 1978; Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772–1864. Wybór źródeł, Wr. 1960; Schematyzm archidiecezji warszawskiej z 1861 r., s. 39; toż z r. 1863, s. 66; Słotwiński A., Wspomnienia z niedawnej przeszłości, Kr. 1892 s. 136, 139–40; – „Gaz. Lwow.” 1888 nr 198; „Nowa Reforma” 1888 nr 196; „Roczn. AU” 1877 s. 50–1; „Roczn. B. PAN w Kr.” 1957 s. 128 (podob.); „Wiad. Numizm.” R. 1: 1957 z. 1 s. 2; – Arch. w Fawley Const (W. Brytania): Zbiory ks. J. Jarzębowskiego (Mikoszewski K., Pamiętniki moje od początku ruchu polskiego w r. 1862 aż do wyjazdu z kraju na emigrację w końcu 1863 r., rkp.); B. Jag.: rkp. 6004 III t. 2, 6007 II, 6103 II, 6205 III, 6475 IV t. 16, 6527 IV t. 67, 7834 IV, 7892 IV, 7913 III t. 2.
Ryszard Bender